سینماپرس: تهیه‌کننده پیشکسوت رسانه ملی یا تأکید بر تأسی از نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی در بهره‌گیری از قالب هنر در تولید برنامه‌های رسانه ملی برای انتقال غیرمستقیم پیام‌های معارفی، به تبیین سه مؤلفه در تولید چنین آثاری پرداخت.
به گزارش سینماپرس، مبحث مدیریت و نحوه عملکرد رسانه به ویژه در شبکه‌های تخصصی قرآنی و معارفی، یکی از موضوعات مهمی است که در نهایت بر روی جذب مخاطب بیشتر و حفظ آن اثرگذار خواهد بود. برخی از اساتید و پیشکسوتان قرآنی کشور بر این باورند که عملکرد شبکه‌های تخصصی قرآنی رسانه ملی در حوزه جذب مخاطب ضعیف بوده است، اما مدیران این شبکه‌ها با ارائه برخی آمارها از میزان توجه خوب مخاطبان می‌گویند.
پرویز فارسیجانی، از تهیه‌کنندگان باسابقه رسانه ملی و یکی از عناصر فعال در حوزه تولید برنامه‌های معارفی است. برنامه «گستره شریعت» به تهیه‌کنندگی او بازتاب خوبی به ویژه در میان قشر فرهیخته داشته است. در ادامه مشروح گفت‌وگو با این تهیه‌کننده با موضوع مدیریت شبکه‌های تخصصی قرآنی را می‌خوانید.
ایکنا ـ در رسانه ملی چند شبکه تخصصی ویژه قرآن و مباحث معارفی راه‌اندازی شده است. برخی با وجود گذشت چند دهه از فعالیت این شبکه‌ها، هنوز سخن می‌گویند که این تفکیک نیازی نبوده و باید همه شبکه‌ها به این مقوله‌ها بپردازند. نظر شما در این باره چیست؟
سلایق مختلف در مخاطبان ما ایجاب می‌کند که رسانه نیز به فراخور توانمندی خود، برای این سلایق و امیال مختلف تنوع ایجاد کند. بنابراین وجود یک شبکه تخصصی ضروری است و این امر باید به گونه‌ای باشد که مانع از انجام وظایف شبکه‌های دیگر نشود.
در کشور ما رادیو و تلویزیون، ویژگی‌های ممتاز دیگری نیز دارد و آن اسلامی و انقلابی بودنش هست. این موضوع اسلامی و انقلابی بودن می‌طلبد که هم روح اسلامی و هم روح انقلابی در تمام شبکه‌های رسانه ملی حاکم باشد، یعنی این دو جزء، ماهیت و وظایف ذاتی رسانه در جمهوری اسلامی ایران است. اگر این موضوع را بپذیریم، وجود یک شبکه تخصصی در حوزه قرآن کریم، معارف، اقتصاد و … مانعه‌الجمع نیست.
بنده در شورای تصمیم‌گیری دو شبکه تخصصی قرآنی و معارفی، یکی در رادیو و دیگری در سیما حضور داشتم و در این زمینه دو نگرانی ذهنم را درگیر کرده بود. اولین نگرانی ما این بود که این شبکه تخصصی قرآنی به صورت خیلی تخصصی در حوزه دانشگاه خلاصه شود و مخاطب عام را از دست دهد و یا به شکلی شبکه‌های دیگر احساس مسئولیت نکنند و این احساس را داشته باشند که حال که شبکه‌ای به نام قرآن و معارف وجود دارد و این شبکه می‌تواند کارهای معارفی را انجام دهد، ما می‌توانیم به امور دیگر بپردازیم. در صورتی که رأی اکثریت در شورا این بود که درست است که برای مثال مخاطب اصلی رادیو معارف، حوزویان هستند، ولی این موضوع به مرور به جایی رسید که مخاطبان عام نیز اضافه شدند و شبکه، سیاست و روش ساخت و تولید برنامه‌های خود را تغییر داد که به نوعی هم مخاطب خاص را درگیر کرد و هم در طول روز برنامه‌های عامه‌پسند خود را ارائه داد.
متأسفانه در سیما به خوبی به این توفیق نرسیدیم، در شبکه قرآن و معارف سیما، گرایش بیشتر به سمت مخاطب خاص و آن هم به صرف قرآن است. بنده در این رابطه بارها اعلام کردم که ما باید شرایطی به وجود آوریم که مخاطب عام بتواند از این شبکه بهره بگیرد. در حال حاضر به این مسئله کمتر پرداخته می‌شود و بیشتر به گرایش قرآنی پرداخته می‌شود که دلیل آن نیز این است که شاید بیشتر مدیرانی که برای شبکه انتخاب شدند، همان مدیران رادیو قرآن بودند که وقتی به شبکه منتتقل می‌شدند، شبکه را نیز به این سمت سوق دادند و گرایش ایشان بیشتر به سمت قرائت و تلاوت بود و کمتر به مفاهیم و معارف قرآنی می‌پرداختند. البته در دوره‌هایی در شبکه قرآن و معارف سیما تولید ساختارهای متنوع از جمله سریال و کارهای نمایشی در دستور کار قرار گرفت، اما بعدها این موضوع حذف شد و متأسفانه در حال حاضر به وضعیتی رسیدیم که شبکه تخصصی قرآن و معارف سیما دیگر آن بیننده شایسته‌ای که باید داشته باشد، ندارد.
ایکنا ـ به نظر شما آیا رسانه ملی در تولید برنامه‌های قرآنی و معارفی درصدد این است که تنها قشر مذهبی را قانع کند یا قصد دارد که مخاطب را جذب کند؟
نظر بنده به عنوان یک کارشناس رسانه‌ای و دینی این است که رسانه ما زمانی می‌تواند موفق باشد که معارف دین به عنوان پیام‌های پنهان در دل ساختارهای آن خیلی علنی و مستقیم نباشد. من توفیق داشتم که چند مورد به همراه مدیران رسانه ملی خدمت مقام معظم رهبری رسیدیم و ایشان به شدت بر این موضوع تأکید داشتند که رسانه ملی باید خیلی بیشتر از قالب هنر برای ابلاغ پیام به طور غیر مستقیم استفاده کند.
اگر ما این فرمایش ایشان را، که مبتنی بر کار تخصصی، رسانه‌ای و دیدگاه درستی است، بپذیریم، راه خود را به درستی انتخاب خواهیم کرد. متأسفانه ما امروز این دیدگاه را در شبکه‌های مختلف خیلی جاری و ساری مشاهده نمی‌کنیم و به خاطر همین امر است که قاعدتا این موضوع باید در شبکه‌های مختلف به طور جدی دید شود، ولی مشاهده می‌کنیم که اگر برعکس آن انجام نشود، حداقل به صورت بی‌تفاوت و کمرنگ از آن گذر می‌شود.
برعکس این موضوع، بحث مستقیم‌گویی در شبکه‌های تخصصی بیشترین سهم را دارد و در برنامه‌های معارفی شبکه‌های دیگر نیز مشاهده می‌کنیم که برنامه‌های معارفی یعنی گفت‌وگو، منبر و مداحی یعنی بیشتر از این سه مؤلفه، ساختار دیگری وجود ندارد و بهانه‌های این شبکه‌ها نیز بر محورهای مختلف بودجه، سلایق و دیدگاه قرار دارد که به نظر بنده این موضوع برخلاف دیدگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی است؛ چراکه ایشان در دیداری که در سازمان داشتند، نکته‌ای را بیان کردند که بهترین ساختارها و هزینه‌ها باید در حوزه معارف انجام شود.
معنای این فرمایش آن نیست که در برنامه‌های ما زرق و برق به صورت مستقیم وجود داشته باشد. حتی بنده به خاطر دارم که ایشان به مدیران رسانه ملی فرمودند که وقتی بنده می‌گویم که برنامه‌های سیما باید معارفی باشد، منظور این نیست که فقط مناره و گنبد و روحانی نشان دهید، بلکه منظور این است که پیام‌های شما پیام‌های دینی باشدریال حتی اگر ساختار و ظواهر غیردینی داشته باشد.
ایشان حتی اشاره می‌کنند که اگر من به جای شما باشم، برای مثال اگر قرار باشد در روز نیمه شعبان به ناچار یک برنامه خارجی پخش کنم، بنده فیلم «بینوایان» را پیشنهاد می‌دهم، چون این فیلم، پیام دینی دارد. متأسفانه امروز کمتر به این نگاه اندیشمندانه و هنرمندانه رهبر معظم انقلاب اسلامی در حوزه برنامه‌های معارفی توجه می‌شود و یکی از انتقاداتی که بنده همیشه در شورای معارف داشتم، این بود که اجازه دهید به این موضوع در ساختارهای مختلف توجه شود.
به همین دلیل ما برای اولین بار در مناسبت‌های دینی ماه‌های محرم، صفر و رمضان سریال‌های مناسبتی را راه انداختیم که البته این کار در اوایل خیلی با سختی جلو می‌رفت، اما بعدها سریال‌هایی مانند، اغما، روز حسرت، میوه ممنوعه و صاحب‌دلان تولید شد که جزء سریال‌هایی بودند که برای ماه رمضان و با همت جمعی تولید شدند و اثرگذاری فراوانی داشتند. به نظرم برنامه‌های دینی نباید لزوما مستقیم‌گویی داشته باشند، مگر اینکه ناچار باشیم؛ چراکه دنیای امروز، دنیای تصویر است و برنامه‌هایی درحوزه رسانه موفق هستند که از ساختارهای تصویری خوب و متناسب با نیاز و میل مخاطب بهره گیرند که متأسفانه خلاقیت و ابتکار اندک است.
ایکنا ـ دلیل اختلاف نظر کارشناسان و مدیران رسانه ملی در میزان مخاطبان شبکه‌های تخصصی معارفی و قرآنی چیست؟
واقعیت این است که تعداد مخاطبان شبکه‌های تخصصی از مخاطبان شبکه‌های عام کمتر است، اما اصطلاحی در رسانه وجود دارد که هر شبکه را باید متناسب با مخاطبان خاص خود سنجید نه با مخاطبان عام شبکه‌های دیگر. اما این مسئله دلیل بر ضعف این شبکه‌ها نیست.
مسئله مهم این است که سیراب کردن، رضایت‌مندی و تأثیر در فراگیری مخاطب رو به جلو باشد و این امر یک ارزش برای شبکه‌های تخصصی است که هر روز بر مخاطبان خاص آن‌ها افزوده شود. این تفاوتی که بدان اشاره شد، ناشی از همین امر است؛ چراکه نباید این دو مسئله را با هم مقایسه کنیم. به همین دلیل به نظر می‌آید که باید مشاهده کنیم که آیا در مخاطبان خاصی که پیش‌فرض ما در شبکه‌های تخصصی هستند، توانسته‌ایم فراگیری بیشتری داشته باشیم یا اینکه در حال ریزش مخاطب هستیم؟ این موضوع قابل بررسی و تأمل است که کار کارشناسی در رابطه با آن صورت گیرد و مشخص شود که آیا مخاطبان خاص در حدی که باید باشند، هستند یا خیر؟
ایکنا ـ برخی کارشناسان به تقبیح برنامه‌های گفت‌وگومحور می‌پردازند، در حالی که رسانه‌های خارجی برنامه‌های گفت‌وگومحور تولید می‌کنند که مخاطبان فراوانی دارد. به نظر شما چه تناقضی در این زمینه وجود دارد؟
طبعاً برنامه‌های گفت‌وگومحور اگر موضوع، کارشناسان و مجریان خوب داشته باشند، جزء برنامه‌های پربیننده رسانه در همه دنیا خواهند بود. امروز در شبکه‌های تخصصی کشورهای خارجی مانند فرانسه و … برنامه‌های گفت‌وگومحوری تولید می‌شود که چند ساعت به طول می‌انجامد و مخاطبان آن‌ها نه تنها خسته نمی‌شوند، بلکه سیراب نیز می‌شوند.
در سری جدید برنامه «گستره شریعت» که ماه رمضان سال گذشته پخش شد، به خاطر دارم که مخاطبان فراوانی از آن استقبال کردند که این امر نشان از اقبال مردم به اینگونه برنامه‌های گفت‌وگومحور دارد. به نظر بنده ما نباید به جای مخاطب فکر کنیم. در این برنامه‌ها اگر موضوع خوب، کارشناس و مجری توانمند همراه با دکور و ساختار مناسب ترکیب شوند، حتما بیننده فراوان نیز جذب خواهد شد. برنامه‌های گفت‌وگومحور جزء ضروریات یک رسانه پویا و زنده هستند و حتما باید تولید شوند، به‌ویژه اینکه گفت‌وگوها در این برنامه‌ها بدون تعارف، کارشناسی شده و مستدل باشند.
بکی از برنامه‌هایی که دراین قالب تولید شد، برنامه گستره شریعت بود که بسیاری از مخاطبان حتی برادران اهل سنت نیز از آن استقبال کردند. البته باید به این برنامه‌ها به خوبی بها داده شود و همه ویژگی‌های ساختاری و محتوایی کنار هم قرار گیرند تا برنامه‌های گفت‌وگومحور اثرگذاری خاص خود را داشته باشند.
ایکنا ـ برنامه‌های معارفی و قرآنی باید چه مؤلفه‌هایی داشته باشند تا مخاطبان بیشتری را جذب کنند؟
به نظر بنده برنامه‌های معارفی باید سه مؤلفه محتوای غنی، ابتکار و خلاقیت و جذابیت را داشته باشند. برنامه‌ها باید از تمامی لحاظ یعنی از نیروی انسانی گرفته تا ساختاری و محتوایی به‌گونه‌ای کنار هم قرار گیرند که برای مخاطبان ایجاد جذابیت کنند.
اگر این سه مؤلفه در برنامه‌های معارفی در کنار یکدیگر قرار گیرند، قطعاً باعث استقبال مخاطبان می‌شوند و علاقه‌مندان از آن بهره خواهند برد. متأسفانه در این زمینه خیلی موفق نبوده‌ایم، به همین دلیل نیز بنده به مدیران و برنامه‌سازان حوزه معارف توصیه می‌کنم که این سه مؤلفه را جدی بگیرند و جزء بایسته‌های حتمی کار خود تلقی کنند تا بتوانند ماندگار و اثرگذار باشند.
ایکنا ـ آیا طی سال‌های زیادی که در این عرصه فعالیت داشته‌اید، با برنامه‌ای مواجه شدید که تمامی این مؤلفه‌ها را داشته باشد؟
بله، برخی مواقع از اینگونه برنامه‌ها در فرم و ساختار سریال و نمایش، مسابقه، گفت‌وگو و مناظره و برنامه‌های ترکیبی تولید شده، اما متأسفانه خیلی اندک است و حتی شاید در این سال‌ها به عدد انگشتان دو دست نرسد. این امر نشان از آن دارد که ما کم کار کرده‌ایم، یعنی نه مدیران ما طلب کرده‌اند یا لااقل موفق نشده‌اند یا دغدغه برنامه‌سازان ما این نبوده است که بتوانند با روزآمد کردن اطلاعات و آموزش، نوآوری کنند. باید در این رابطه کار کنیم؛ چراکه هرچه کوتاهی کنیم، هم مخاطبان ما ریزش می‌کنند و هم اثرگذاری خود را از دست می‌دهیم.
ایکنا ـ نگاه مسئولان رسانه ملی در زمینه اختصاص بودجه به شبکه‌های تخصصی معارفی و قرآنی چگونه است؟ چرا بودجه این شبکه‌ها از شبکه‌های عام کمتر است؟
این مسئله دو وجه دارد. اگر مسئولان بالادستی به این فکر و اندیشه برسند که بودجه‌ای که در اختیار مدیران میانی و تهیه‌کنندگان در حوزه برنامه‌سازی قرار می‌دهند، تنها خرج قالب‌های ساده و کم‌مخاطب می‌شود، قطعاً بودجه کمتری به این شبکه‌ها خواهند داد. همچنین، ممکن است که مدیران میانی ما انتظارات خوبی را مطرح کنند، ولی مدیران بالادستی توقع بالایی نداشته باشند که این موضوع نیز موجب عدم اختصاص بودجه بیشتر به این شبکه‌ها می‌شود.
اگر مدیران میانی و ارشد سازمان در این موضوع که برنامه‌های معارفی باید پربیننده و جذاب باشند، یک‌دل شوند، در آن زمان بودجه این برنامه‌ها به منطق و اعتدال لازم خواهد رسید. این همدلی طی یک دوره در رسانه ملی وجود داشت و در دبیرخانه شورای معارف به جایی رسیدیم که در برنامه‌های معارفی رسانه ملی مجموعه‌های مختلفی اعم از سریال، مستند، مسابقه و … دیده می‌شد.
یکی از این برنامه‌ها مسابقه «از تو می‌پرسم» در رابطه با ترویج اندیشه‌های شهید مطهری بود که آنچنان موفق شد که توانست تا جایزه بهترین برنامه در حوزه کتاب را به دست آورد و وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز از آن قدردانی کرد. همچنین، در همایش حکمت مطهر نیز که با حضور رئیس‌جمهور وقت برگزار شد، به عنوان یکی از بهترین برنامه‌های معارفی معرفی شد.
همچنین، در حوزه مداحی و روضه‌خوانی نیز زمانی به جایی رسیدیم که از تمام مداحان خوب کشور استفاده کردیم و ظرفیت کل کشور را در ماه‌های محرم و صفر به استخدام گرفتیم. این برنامه که مخاطبان بسیاری داشت، در زمان‌بندی‌های خاص خود پخش می‌شد و آنچنان موفق شد که حتی مقام معظم رهبری نیز فرموده بودند که این برنامه را پیگیری می‌کنند. بنابر این، اگر همه مدیران ما همدل باشند، حتما این نوآوری‌ها دوباره تکرار خواهد شد. البته امروز جای این برنامه‌ها که وجود آن‌ها نیز بسیار لازم و ضروری می‌باشد، خالی است.
ایکنا ـ چرا در برنامه‌های پرمخاطب امروز رسانه ملی مانند عصر جدید یا دورهمی از وجود شخصیت‌های قرآنی و معارفی دعوت نمی‌شود؟ این مطالبه‌ای است که برخی به آن اشاره دارند.
به نظر بنده، تهیه‌کنندگان این برنامه‌ها اگر مقداری حوصله و دقت به خرج دهند و واقعا بخواهند که از ظرفیت‌های معارفی و قرآنی بهره گیرند، می‌توانند معارف دینی را حتی به عنوان موضوعات و اهداف خاص خود دنبال کنند. برخی از برنامه‌های پرمخاطب امروز رسانه ملی از نمونه‌های خارجی الگو گرفته‌اند که اتفاقا در مشابه خارجی آن‌ها از شخصیت‌های دینی و معارفی استفاده کرده‌اند که مورد استقبال فراوان مخاطبان خود نیز قرار گرفته‌اند. می‌توانیم بسیاری از شخصیت‌های دینی و معارفی را در برنامه‌های پرمخاطب امروز رسانه ملی تزریق کنیم. باید این موضوع را بدانیم که هدف برنامه‌سازان ما در رسانه ملی، ترویج پیام‌های دینی در قالب هنرهای متنوع است که لزوما شامل مستقیم‌گویی نمی‌شود.
ایکنا ـ یکی برنامه‌های پرمخاطب رسانه ملی، «گستره شریعت» بود که تهیه‌کنندگی آن را برعهده داشتید. لطفاً در رابطه با نحوه تولید این برنامه توضیحاتی را ارائه دهید.
برنامه گستره شریعت که مورد عنایت مقام معظم رهبری نیز قرار گرفت، طی دو دوره تولید و پخش شد. دوره اول این برنامه حدود بیست سال پیش پخش شد که اثرگذار بود و حتی بسیاری از مسئولان نظام نیز از آن قدردانی کردند. متأسفانه امروز حوزه اندیشه و فکر در حوزه برنامه‌های رسانه‌ای کمترین سهم را دارد که باید به صورت ویژه بدان پرداخت.
یکی از دلایی که باعث شد که سری دوم برنامه گستره شریعت تولید شود، قدردانی مقام معظم رهبری از این برنامه بود که به همین دلیل نیز مسئولان ارشد سازمان درخواست کردند که سری دوم برنامه تولید شود. البته هنگامی که مجموعه جدید با همه سختی‌هایی که داشت، تولید شد، به دلایل مختلفی همچون فاصله گرفتن رسانه از نخبگان و فضای نخبگی و … برخی کدورت‌ها نیز بین طیف‌های مخالف و موافق ایجاد شد.
به هر حال با تمام مشکلات، قسمت دوم برنامه گستره شریعت در ۵۲ قسمت تولید شد. یکی از دلایل موفقیت این برنامه، انتخاب موضوعات روز جامعه و بهره‌گیری از بهترین شخصیت‌های کشور بود. البته دورهم آوردن این اساتید بسیار مشکل بود؛ چراکه هر کدام تفکرات مربوط به خود را داشتند و گاه اتفاق می‌افتاد که حتی دو شخصیت با تفکر موافق نیز با یکدیگر به مشکل برمی‌خوردند که البته در نهایت توانستیم با عنایت خداوند متعال و پشتیبانی‌هایی که انجام شد، این افراد را در کنار یکدیگر بنشانیم.
توصیه جدی بنده به تمام کسانی که دغدغه فعالیت‌های قرآنی و معارفی دارند، این است که از تمام توان رسانه‌ای خود بهره گرفته و وظیفه خود بدانند که لذت قرآن و معارف دینی اسلام را به جامعه نیازمند امروز بچشانند. امیدوارم که این همدلی در مجموعه مدیریت ما ایجاد شود که بتوانیم جامعه قرآنی و الهی داشته باشیم. آسیب‌های اجتماعی امروز جامع ما همانند فساد اقتصادی و … نشان‌دهنده این است که ما از ارزش‌های الهی و قرآنی دور شده‌ایم. رسانه‌های مختلف امروز وظیفه دارند که در این زمینه فعال باشند و با اطلاع‌رسانی درست و به موقع خود راه را برای حرکت مردم و مسئولان به سمت ایجاد هرچه سریع‌تر جامعه‌ای قرآنی و عاری از مشکلات و ناهنجاری‌های مختلف هموار کنند.
